مسجد جامع عتیق

مسجد جامع عتیق یا مسجد جمعه یا مسجد آدینه، از کهن ترین مساجد شیراز است که در مشرق شاهچراغ قرار دارد. این مسجد دو ایوانی در سال 281ه.ق به دستور عمرولیث صفاری ساخته شد. ساختمان مسجد که اولین هسته تاریخی شهر شیراز است، مشتمل بر بنایی مرتفع است که دارای چندین حجره و شبستان است و برخی از قسمت های آن دو طبقه می باشد. این مسجد دارای 6 در ورودی و خرجی بوده است؛ دو در، در ضلع شمالی، یک در، در ضلع جنوبی، دو در، در ضلع غربی و یک در، در ضلع شرقی. در ورودی ضلع شمالی به دوازده امام معروف است و کتیبه ای بر فراز آن قرار گرفته است که در دوره صفوی و در سال 1031ه.ق به خط علی جوهری نگاشته شده است. این کتیبه تاریخ مرمت مسجد را در سال مذکور نشان می دهد. سردر شمالی مسجد با کاشی مقرنس کاری شده است و بر روی چهارکتیبه نام دوازده امام بر روی کاشی نگاشته شده و در جرزهای دو طرف این سردر نصب شده است. در وسط ضلع شمالی مسجد، طاق نمای مرتفعی به نام طاق مروارید قرار گرفته است که در دو طرف بام آن دو گلدسته وجود دارد و سقف آن با آجر مقرنس کاری شده است. در حاشیه بالای داخلی این طاق نیز سوره «هل اتی» با خط نسخ بر روی کاشی نگاشته شده استو در انتهای آن پلکانی است که به پشتبام و گلدسته ها ختم می شود و در پیشانی و جلو آنها کاشی کاری شده است و روی آنها با خط نسخ آیات قرآنی نگاشته شده است. در ضلع غربی این طاق نما، دالان درِ دوازده امام (درِ شمالی) و پنج طاق نما قرار گرفته است و در پشت این دالان و طاق نماها، شبستان کوچکی قرار گرفته است. در سال 1347 در شرق طاق نمای وسطی، شبستانی بزرگ به طول 30 متر و عرض 17 متر با 5 در آهنی مشبک و محرابی از سنگ مرمر و ازاره هایی تا ارتفاع یک و نیم متر با سنگ مرمر ساخته شده است. قسمتی از این شبستان دو طبقه است و عرض آن نیز 5/5 متر می باشد. بر روی ستون ها و بدنه این شبستان کاشی کاری شده و بر روی کاشی ها، آیات قرآنی، احادیث و تصاویر گل و بوته و خطوط اسلیمی نقس بسته است. در حاشیه بالایی آن نیز سوره «هل اتی» به خط نسخ بر روی کاشی نگاشته شده است. در ضلع جنوبی مسجد طاق نمای بزرگی وجود دارد. در درون طاقنما، کتیبه ای قدیمی از مقرنس کاشی با خط ثلث نگاشته شده است که بخشی از آن باقی مانده است.بر فراز در ورودی شبستان ضلع جنوبی، کتیبه ای دیگر با خط ثلث پیچیده بر روی کاشی نگاشته شده است که بخشی از آن تخریب شده است. این کتیبه در زمان شاه طهماسب اول صفوی نگاشته شده و در پایان آن تاریخ 973ه.ق تاریخ مرمت مسجد، ذکر شده است. در دو طرف شبستان دو طبقه وجود دارد که سقف آن از آجر است و در انتهای آن نیز،محرابی کاشی کاری شده قرار دارد که بر فراز آن به خط کوفی «سوره توحید» و نام «پنج تن» نگاشته شده و در زیر آن دو آیه قرآنی به خط نسخ نگاشته شده و در پایان تاریخ 1361ه. قید گردیده است. سقف این محراب با کاشی لاجوردی کاشیکاری شده است. و در دو طرف محراب نیز سنگ کاری شده است. در کنار این محراب، تاریخچه مرمت مسجد بر روی دو سنگ نقر گردیده است. همچنین در کنار محراب منبری چوبی قرار دارد که به نام چهارده معصوم دارای چهارده پله می باشد. در ضلع شرقی این شبستان کوچک، شبستان چهل ستون با عرض 32 متر و طول 45 متر واقع شده است. سقف این شبستان از آجر است و در آن چهل ستون مکعب با طول 2 متر و عرض 2 متر قرار گرفته است.این شبستان چهار در دارد که به صحن گشوده می شود. بر سردر این شبستان کتیبه ای است که با خط ثلث پیچیده نگاشته شده است و هم اینک برخی از قسمت های آن تخریب شده است. این کتیبه نیز در زمان حکومت شاه طهماسب صفوی (930-984ه.ق) نگاشت هشده و بیانگر مرمت مسجد در آن تاریخ است. در مغرب شبستان کوچک، در قرینه با شبستان چهل ستون، شبستان بزرگی با عرض 35 متر و طول 45 متر ساخته شده است. سقف این شبستان آهن کوبی شده و در آن 12 ستون بتون آرمه پوشیده از سنگ مرمر قرار دارد. ازاره شبستان تا ارتفاع 3 متر از سطح زمین، با سنگ مرمر پوشیده شده است. در این شبستان، منبری 12 پلکانی از چوب و سنگ مرمر وجود دارد. بر روی دیوار و محراب آن نیز 13 کتیبه از آیات قرآنی و احادیث با خط ثلث و نسخ بر روی کاشی نگاشته شده است. ضلع غربی دارای دو در است که سردر یکی از آنها، یزدی بندی است و مقرنس کاری و کاشی کاری و معرق کاری شده است. این در که یکی از درهای مهم مسجد است، در دوران پهلوی به وسیله اداره باستان شناسی فارس مرمت شده است. بر فراز این در کتیبه ای است که آیات قرآنی بر رو یآن با قلم درشت و به خط ثلث بر روی کاشی نگاشته شده است و تاریخ 1027ه.ق در پایان آن قید گردیده است. در نزدیکی و در امتداد همین کتیبه، کتیبه ای دیگر است که قسمتی از آن باقی مانده و تاریخ 1026ه.ق در آن قید گردیده است که بیانگر تاریخ مرمت بنا در زمان حکومت شاه عباس کبیر (996-1038ه.ق) است. در ضلع غربی این مسجد ده طاق نما وجود دارد و در پشت آنها نیز شبستان کوچکی قرار گرفته است. در یک از این طاق نماها دالان در ورودی است. در ضلع شرقی مسجد نیز طاق نمای بزرگی قرار دارد که در پیشانی آن اندکی کاشی کاری شده است و هم اینک نیز مورد مرمت قرار گرفته است. در شمال این طاق نما، چهار طاق نمای کوچک است. در ضلع جنوبی این طاق نما نیز، چهار طاق نمای کوچک است که یکی از این طاق نماها، دالان در ضلع شرقی مسجد است و یکی دیگر از این طاق نماها در شبستانی است که در زاویه جنوب شرقی مسجد قرار گرفته است. صحن مسجد با مساحت 55 در 75 متر مربع با سنگ های مرمر مفروش بوده و در دالان های ورودی مسجد چندین سنگاب وجود داشته که همیشه پرآب بوده تا موقع ورود اشخاص به مسجد، ابتدا پای خود را بشویند و وضو بگیرند و پس از آن وارد صحن شوند. هم اینک یکی از این سنگاب ها که قطر داخلی آن نزدیک به یک متر است و ناحیه خارجی آن دوازده ضلعی است، در اطراف ان نقش و نگارهایی وجود دارد و گرداگرد آن آیات قرآنی نگاشته شده است، در جلو پلکان ورودی موزه پارس نصب شده است. البته خطوط و نقوش این سنگاب به جهت تأثیر آب، کاملاً مشخص نیست. در وسط صحن مسجد، بنایی مکعب شکل از گچ و سنگ ساخته شده است که نزدیک به یک متر از سطح زمین بلندتر است و گرداگرد آن را ایوانی به عرض دو متر فرا گرفته است. این بنا که در سال 752ه.ق به دستور شاه شیخ ابواسحاق اینجو حاکم فارس، ساخته شده، دارالمصحف، بیت المصحف، خدایخانه و یا خداخانه خوانده می شود و این بدان جهت است که این مکان علاوه بر نگاهداری قرآن هایی تاریخی به خط امیرالمؤمنین علی(ع)، امام حسن(ع)، امام صادق(ع) و چند تن از صحابه پیامبر و تابعین او، محل تلاوت قرآن نیز بوده است. هم اینک برخی از قرآن های مذکور در موزه پارس نگاهداری می شود. عمارت خدایخانه و ایوان های آن، دارای 12 متر طول و 10 متر عرض است و اتاقی که در وسط آن قرار گرفته است دارای 8 متر طول و 6 متر عرض است که از سنگ و گچ ساخته شده است. در ضلع شرقی و غربی این اتاق، دو سنگ مشبک قرار دارد و در ضلع جنوبی و شمالی آن، هر کدام یک در ورودی است که بر روی در ضلع شمالی خاتم کاری صورت گرفته است. در چهار گوشه خدایخانه، چهار ستون مدورِ مناره مانندی وجود دارد که نمای بیرونی آن از سنگ های مکعب شکل آجرمانندی است که لابه لای آن سنگ های رنگین به کار رفته و با گچ نصب شده است. روی سنگ های ازاره پایین نیز نقش و نگارهایی دیده می شود. سقف ایوان های شرقی و غربی آن به وسیله چهار ستون نگاهداری می شود که سرستون های آن به شکل مقرنس کاری، حجاری شده است. بر فراز هر یک از این ستون ها، قطعه سنگی است که به شکل محراب درآمده و داخل آن خالی شده است و خطوط اسلیمی و گل و بوته بر آن نقش شده است. سقف ایوان های شمالی و جنوبی خدایخانه نیز به وسیله دو ستون مدوّر نگاهداری می شود. معماری این بنا مانند خانه کعبه است اما گرداگرد خدایخانه، ایوانی به عرض دو متر ساخته شده است تا اتاق را از گرما حفظ نماید. در پیشانی خارجی بالای بنا و گرداگرد آن کتیبه ای با قلم درشت در زمان شاه ابواسحاق به خط ثلث عالی به قلم یحیی الجمالی الصوفی با عرض یک متر نگاشته و نقر شده است. به باور برخی از پژوهشگران ساختمان اصلی خدایخانه متعلق به دوران صفاریان است و تنها سقف آن توسط شیخ ابواسحاق مرمت شده است. مسجد جامع عتیق با مرور زمان و در اثر زلزله های متعدد در دورههای مختلف رو به ویرانی نهاده که تاکنون نیز چندین بار مرمت شده است. تاریخچه مرمت این مسجد با توجهبه کتیبه های موجود عبارت است از: سال 973ه.ق در زمان حکومت شاه طهماسب اول سال 1031ه.ق در زمان حکومت شاه عباس کبیر توسط امام قلی خان والی فارس. سال 1092ه.ق در زمان سلطنت شاه سلیمان صفوی توسط امام وردی بیک خلف بیگی والی فارس. سال 1318به بعد توسط اداره باستان شناسی فارس و با توصیه و مساعی آیت الله حاج شیخ یوسف حدائق و آیت الله حاج سید عبدالحسین دستغیب و همیاری مردم نیکوکار. خدایخانه نیز پس از تخریب و از بین رفتن برخی از کتیبه هایش، توسط اداره باستان شناسی فارس و با همیاری محمدجواد واجد (شاعر)، سید آقا بزرگ نسابه (خوشنویس)، عزیز صرافت (معمار)، رحیم صمیم (حجار) و سید هاشم (کاشی کار)، در سال 1326 کاملاً مرمت شد. از سال 1382 نیز مرمت این بنا توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و ادراة اوقاف و امور خیریه با همکاری شهرداری شیراز انجام شده است که هنوز هم ادامه دارد. این مسجد در تاریخ 15/10/1310 با شماره 72 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

مرجع : https://www.fafarschto.ir/att.html?ln=fa&at=108