مدرسه خان شیراز

مدرسه خان در شیراز در محله اسحاق بیگ و در خیابان لطفعلی خان زند پس از سه راه احمدی در سمت چپ واقع است. این مدرسه توسط الله وردیخان، حاکم فارس احداث گردید و به وسیله فرزندش امام قلی خان در سال 1024ه.ق در زمان حکومت شاه عباس صفوی به اتمام رسید. فضای مدرسه دارای زیربنایی برابر با 7686 متر مربع است و مساحت کل فضا برابر با 5003 متر مربع می باشد. صحن مدرسه دارای 51 متر طول و 45 متر عرض است. سردر مدرسه دارای طاق ضربی است و پوشیده از کاشی های رنگی است که با تصاویر گل و ترنج تزیین شده است و در زیر سقف طاق نیز با کاشی های معرق رنگین تزیین شده است. بدنه، پیشانی، جرزها و بخشی از دیوارهای دو طرف پوشیده از کاشی های رنگینی است که دارای طرح های گل و بوته اسلیمی متفاوتی است. بر روی این کاشی ها و در میان ترنج ها، طرح های مختلفی از تصاویر پرندگان، گل ها، درختان و خطوط اسلیمی بر روی زمینه های مختلف وجود دارد. در بالای پیشانی سردر و در کمرکش زیر طاق دو کتیبه وجود دارد که بر روی آن آیات قرآنی به خط ثلث و با قلمی درشت نوشته شده است. در کاشی کاری سردر این مدرسه، آیات قرآنی به گونه ای نگاشته شده که تمام اول و آخر حروف «لام، الف، لام»ها به هم پیوسته است. در دو سوی سردر مدرسه، طاق نماهایی از آجر وجود دارد. در گذشته در انتهای دو طرف این سمت، دو برج مرتفع وجود داشته که هم اینک تنها قسمت پایینی از آن باقی مانده است که بر روی آن معرق به کار رفته است. کاشی کاری سردر این مدرسه در زمان ناصر الدین شاه به علت تخریب، تعمیر شده است و به همین جهت در کمرکش زیر دو طاق نام ناصر الدین شاه قاجار نگاشته شده است و در پایان عبارت: «فی شهرِ جَمادی الاخِر سَنه 1295» نوشته شده است. در ابتدا در چهار طرف مدرسه در دو طبقه، 100 حجره برای طلاب وجود داشته که هم اینک هفتاد حجره آن پابرجاست. هر حجره در جلو دارای یک ایوانچه است و از پشت نیز به یک راهرو متصل میشود. چهار طاق غربی، شرقی، جنوبی و شمالی نیز با ارتفاع 16 متر در چهار طرف مدرسه وجود دارد که پیشانی کلیه این حجره ها، طاق نماها و جرزها از کاشی های رنگین پوشیده شده و در میان آنها نیز ترنج هایی وجود دارد که با تصاویر گل و بوته تزیین شده و بر روی آنها، اسامی خداوند نگاشته شده است. همچنین در چهار طرف مدرسه و در زیر رخ بام ها، وسط جرزها و بالای طاق ها، کتیبه هایی به خط ثلث و نسخ وجود داشته که هم اینک قسمتی از آن ویران شده است. در دو طرف مدرسه نیز باغ هایی برای تفریح طلاب وجود داشته که هم اینک به خانه، خیابان و کوچه تبدیل شده است. در وسط حیاط نیز حوضی هشت ضلعی وجود دارد و در اطراف آن نیز شش باغچه است که در آن درختان نخل و نارنج کاشته شده است. در درون مدرسه، یک هشتی ورودی به شکل هشت ضلعی با طرح مشبک آجری (فخر مدین) وجود دارد که سقف آن با کاشی های معرق و خطوط اسلیمی مانند کاشی کاری مسجد نصیر الملک پوشیده شده است. سقف هشتی طاق بندی آمودی و دارای گنبد است. در دو طرف هشتی دو دالان کوچک وجود دارد که در انتهای آنها پلکانی برای رفتن به طبقه دوم (حجره ملاصدرا) وجود دارد. این دو دالان به صحن مدرسه متصل می شوند. گرداگرد این دالان نیز، آیات قرآنی به خط ثلث نگاشته شده است و در پایان این کتیبه عبارت «کمترین خلاق ساعی عزّدین حسین شماعی 1024ه.ق» نگاشته شده است. در لچکی های دو طرف طاق ها نیز، کاشی معرق به کار رفته است. در بالای هشتی ورودی، تالاری وجود دارد که محل تدریس ملاصدرا شیرازی (فیلسوف قرن یازدهم) بوده و به همین جهت به تالار صدرا معروف گردیده است. در این تالار کتابخانه کوچکی نیز دایر شده است. از میان 4 طاق موجود در مدرسه طاق ضربی که در پشت هشتی مدرسه، واقع است، با شکوه تر از دیگر ایوان هاست. پیشانی و زیر طاق و جرزهای آن از کاشی هفت رنگی پوشیده شده که در میان آنها مجالس و ترنج هایی وجود دارد که بر روی زمینههای مختلف با خطوط اسلیمی و تصاویر گل تزیین شده است. بالای هر کدام از پیشانی ایوان ها نیز کتیبه ای است که بر روی آن آیات قرآنی به خط ثلث نگاشته شده است، در لبه داخلی زیر طاق آیات قرآنی به خط ثلث عالی نوشته شده است. در وسط بدنه طاق در مجلسی که با تصاویر گل و پرندگان مزیّن شده، عبارت «قل الله تبارک و تعالی شأنه اِنَ المتقین فی جَنات و عیون، سنة 1249» نوشته شده است. ایوان شرقی این مدرسه تخریب شده، مورد مرمت قرار گرفت. در این ایوان که شامل دو تویزه و بین آنها یک خوانچه پوش در وسط عرقچین بزرگ است، ده پنجره و یک در ورودی دیده می شود که به اطراف باغ گشوده می شوند. در پیشانی و داخل طاق جنوبی نیز مقداری کاشی کاری شده است. در این قسمت محرابی وجود دارد که در آن تزیینی صورت نگرفته است. در کمرکش طاق نیز، کتیبه ای به خط نسخ با تاریخ 1278ه.ق موجود است. در وسط جبهه شمالی، ایوان شمالی واقع است که در پیشانی و جرزهای آن کاشی کاری صورت گرفته است که البته بخشی از آن تخریب شده است. در زیر این طاق کتیبه ای وجود دارد که آیات قرآنی بر روی آن به خط ثلث و کاشی کاری معرق وجود دارد. در دو لچکی پهن که زیر طاق وجود دارد، کاشی کاری رنگینی صورت گرفته است که وسط آنها با خطوط اسلیمی و تصاویر تزیین شده است. این مدرسه در سال 1229ه.ق در اثر زلزله تخریب شد و حاجی لطفعلی تاجر شیرازی به مرمت آن پرداخت و بر کاشی های دیوار آن، آیات قرآنی نگاشت. وی در سال 1249ه.ق مرمت آن را به پایان رساند. در سال 1269ه.ق دیگر بار، حجره های طبقه دوم مدرسه روبه ویرانی نهاد و حاجی میرزا علی اکبر قوام الملک شیرازی در سال 74-1273ه.ق به تعمیر آن پرداخت و تا سال 1285ه.ق مرمت آن را به اتمام رساند. این مدرسه بار دیگر در سال 1336ه.ق توسط اداره باستان شناسی استان فارس تعمیر و مرمت شد. در سال های اخیر نیز دیگر بار این بنا مورد مرمت قرار گرفته چنانکه تاکنون کلیه حجره ها مرمت شده و تنها ایوانی که در مقابل در ورودی وجود دارد، در حال تعمیر است. کلاف کشی سردر ورودی و ضلع شمال و جنوب، برداشتن الحاقات در فضای شرقی و شمالی، تعمیرات کاشیکاری نمای داخلی حیاط، ایجاد کانال دفع رطوبت و تقویت پی اضلاع شمال و غرب و شرق در بخش های بیرونی حجرهها، آهن کشی و بتن ریزی و جدا کردن سقف هشتی از کف اتاق ملاصدرا، تعمیر سنگ ازاره داخل حیاط، مرمت گچ کاری های داخل حجره ها، انجام رسمی بندی ایوان جلو حجره های ضلع غربی و ایوان شرقی، تعویض پوشش ایوان شمالی و جنوبی از دیگر تعمیرات این بناست که توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و سازمان مسکن و شهرسازی استان فارس انجام شده است. هم اینک این مدرسه، زیر نظر آیت الله ملک حسینی به حوزة علمیه تبدیل شده است. در تابستان سال 1377 در این مدرسه، کنگره بزرگداشت ملاصدرا برگزار گردید. این مدرسه در تاریخ 15/10/1310 با شماره 75 در فهرست آثار ملی به ثبت رسانده است.

مرجع : https://www.fafarschto.ir/att.html?ln=fa&at=24